حرکات اصلاحی ؛ ورزش درمانی یا بازتوانی حرکتی را بهتر بشناسیم

حرکات اصلاحی از شاخه‌های تربیت بدنی و در جهت رفع ناهنجاریهای ساختار قامتی توسط تمرین‌های بدنی می‌باشد، که با استفاده از برنامه‌های ورزشی و حرکتی خاص می‌توان عملکرد و ساختار بدن را بهبود بخشید و یا بهینه کرد.

لزوما یک معیار ثابتی برای وضعیت بدنی افراد نمی‌توان در نظر گرفت. این موضوع ارتباط مستقیم با مکانیک بدن و تحت تاثیر عواملی از جمله اسکلت و عضله بندی شخص دارد. با توجه به آنکه نمی‌توان وضعیت بدنی یکسانی با توجه به اسکلت و عضلات بدن برای افراد متفاوت در نظر داشته باشیم اما با اصول حرکات اصلاحی می‌توانیم به یک وضعیت مناسب جسمانی با کارایی بالاتر و خستگی کمتر برسیم.

من، دکتر مجید امانی ، در این سری از  مقالات قصد دارم تا شما را با اصول حرکات اصلاحی، تشخیص ناهنجاریها، تمرینات مربوطه و علت آسیب‌های ساختمان بدن، آشنا کنم.

تاثیر رشد قبل از تولد، بر ناهنجاری‌های اسکلتی

قبل از ورود به بحث حرکات اصلاحی لازم است تا یک دید کلی در ارتباط با روند تکامل جنین داشته باشیم.

رشد قبل از تولد، بخشی از یک روند تکاملی و ‍‍‍ژنتیکی است که رابطه‌ی مستقیمی با متغیرهای مادر دارد. و این روند وابستگی در طی رشد بعد از تولد، بیشتر معطوف به خانواده، عوامل اجتماعی، اقتصادی و محیطی می‌شود. سرعت افزایش قد و جثه در هفته ۳۲ حاملگی بیشتر از دوران بعد از تولد، از جمله دوران بلوغ می‌باشد. اندازه سر بعد از هفته ۲۸ با بیشترین سرعت ادامه یافته و قبل از دو تا سه سالگی، روند رشد به کندی صورت می‌گیرد.

رشد کلی در طی همان زمان افزایش می‌یابد. ولی از دو سالگی تا بلوغ، روند رشد با سرعت آهسته‌تری ادامه می‌یابد. پاها در دوران ۱۴ هفتگی آخر حاملگی تا ۶ ماه اول پس از تولد، بیشترین میزان رشد خود را دارا می‌باشند. این میزان حتی از رشد پاها در دوران بلوغ نیز بیشتر است .

یکسری از عوامل بیماری‌زا، در دوران حاملگی، می‌توانند موجب تغییر شکل در اندامهای اطفال پس از تولد گردند. مثل عفونتها، ناهنجاری‌های رحمی و مشکلات مربوط به بند ناف. این عوامل می‌توانند کم توانی خود را بلافاصله بعد از تولد نشان دهند. به عنوان مثال در رفتگی مکرر مفصل ران بعد از تولد، می‌تواند ناشی از یک نوع اختلال داخل رحمی باشد.

وضعیت داخل رحمی 

به دلیل فضای اندکی که برای جنین وجود دارد، جنین مجبور به جمع کردن و انحنای استخوان‌های اسکت، به خصوص در اندام تحتانی می‌باشد. تمامی نوزادان به هنگام تولد ۲۰ تا ۳۰ درجه خم شدگی در مفاصل لگن و زانو دارند. که این مسئله معمولا تا ۴ الی ۶ ماهگی ادامه داشته و بعد از آن طبیعی می‌گردد. مفصل لگن در صورت باز شدن کامل به میزان ۹۰-۸۰ درجه به سمت خارج می‌چرخد .

پاها به طور شایع در داخل رحم تا شده و زیر بدن قرار می‌گیرند، به طوریکه وضعیت مناسبی برای جنین وجود ندارد. این فشار را بعد از تولد می‌توان مشاهده نمود. قسمت جلوی پا اداکت  (Adduct ) شده و یا نسبت به قسمت عقب پا به سمت داخل می‌رود، پاشنه پا ممکن است به سمت داخل متمایل شود.

ستون فقرات و اندام فوقانی کمر تحت تأثیر فشارهای رحمی قرار دارند .جمجمه و صورت می تواند تحت تأثیر فشارهای رحمی قرار گیرند.

گذشته از رشد عضلانی – اسکلتی  و نیز ناهنجاری‌هایی که در این مسیر ممکن است موجب بروز اختلالات در رشد گردد، آنچه لازمه رشد طبیعی سیستم عضلانی و اسکلتی می‌باشد تکامل عصبی نوزاد است. به همین دلیل می‌بایست بین شکل اسکلت و رشد حرکتی هماهنگی وجود داشته باشد. بنابراین هر اتفاقی در مسیر رشد حرکتی، موجب اختلال شده و به طور ثانویه موجب انحراف رشد  طبیعی خواهد شد.

اختلالات اندام فوقانی در اطفال، مربوط به درگیری ستون فقرات و اندام تحتانی به خصوص لگن و پاهای آن‌ها می‌باشد. به طور کل، اختلالات اندام فوقانی در اطفال، بیشتر از صدمات حین زایمان و یا ناشی از صدمات ورزشی و تصادفات در سال‌های بعدتر می‌باشد. به همین دلیل است که اختلالات مادرزادی که بتوان آن را در ارتباط با ناهنجاری اندام فوقانی دانست، کمتر دیده می‌شود .

داشتن آگاهی کافی در زمینه درگیری سیستم عضلانی، به خصوص در متخصصین علوم ورزشی، امر بسیار مهمی است. به همین دلیل درک فرآیندهای غیر طبیعی و نیز درک تغییرات فیزیولوژیکی خاص هر سن و جنس، در رابطه با رشد و تکامل اهمیت بسیار زیادی دارد. بنابراین می‌توانیم بگوییم که مواردی که در یک مقطع زمانی، طبیعی تلقی می‌شود، ممکن است در یک مقطع دیگر غیر طبیعی باشد.

حرکات اصلاحی چیست؟

حرکاتی است که برای اصلاح ناهنجاری‌های بدن و یا جلوگیری از تشدید تغییر شکل غیر عادی بدن انجام می‌شود. ذکر این نکته مهم لازم است که، ورزشها و حرکات اصلاحی وقتی تأثیر خوبی خواهند داشت که تغییر شکل ثابت نشده باشد. اما برای اینکه بدانیم چه فردی نیازمند حرکات اصلاحی است می‌بایست وضعیت صحیح بدنی را بشناسیم و بر اساس آن ناهنجاری‌های اسکلتی را تشخیص دهیم.

وضعیت آناتومیکی و تمرین حرکات اصلاحی

برای مطالعه آناتومی بدن وضعیت خاصی را در نظر گرفته‌اند تا بتوان به عنوان ملاکی در توصیف‌های آناتومیکی از آن استفاده کرد. به این حالت وضعیت آناتومیکی می‌گوییم. اگر شخص در حالت ایستاده با دستهای آویزان به طرفین، کف دست رو به جلو، اندام‌تحتانی صاف و بدون خمیدگی و سر کاملاً روبرو قرار گیرد، این وضعیت را وضعیت آناتومیکی می‌گوییم. برای مشاهده بدن در یک وضعیت طبیعی و تشخیص ناهنجاری‌ها باید محور فرضی را رسم کنیم که ملاک تشخیص ما می‌شود. اگر به وسیله خطی فرضی بدن را به دو نیمه چپ و راست تقسیم کنیم به‌طوری که این خط از تیغ بینی، وسط چانه، وسط گردن و قفسه سینه عبور کند، سطح سهمی را رسم کرده‌ایم. برای داشتن این خط به ‌گونه‌ای که هیچ گونه انحراف و کجی در آن ایجاد نشود می‌توان از خط شاقولی استفاده کرد که به صوت طنابی که یک شاقول آهنین به انتهای آن آویزان است می‌باشد. سر طناب را به جایی ثابت می‌کنیم به طوریکه به هیچ جا تکیه نداشته باشد و از آن به عنوان محورهای فرضی بدن استفاده می‌کنیم. هرگاه همه نقاط ذکر شده به صورتی باشد که گفته شد و در شکل مشخص است روی سطح سهمی قرارگرفت، حالت طبیعی و نرمال بدن را نشان می‌دهد.

در بخش‌های بعدی به بررسی ناهنجاری‌های عضلانی- اسکلتی و عوارض آن‌ها در ستون فقرات و سایر اندام‌ها خواهیم پرداخت.