واقعا علم می‌تواند قد فرزندمان را بلندتر کند!؟

از قدیم تا به امروز اختلاف قد در میان افراد، بدون مرزهایی از جمله محل تولد، نژاد، شرایط اقلیمی، خانواده و جنسیت، افکار عمومی را درگیر کرده است. عموما افراد کوتاه قد یا والدین ایشان به دنبال راه حلی برای رسیدن به رشد قد ایده آل هستند. هورمون رشد عامل موثر این اتفاق است. من، دکتر حجت درخشان فر ، در این مقاله از مجله سلامتی هلثیوم، عوامل رشد قد و جبران کمبود هورمون رشد را بررسی می‌کنم. و در نهایت این شما هستید که با توجه به توضیحات ذیل تصمیم می‌گیرید که به اندازه قد خود و فرزندتان به صورت طبیعی راضی هستید و یا می‌خواهید با علم روز همراه باشید تا شانس خود یا ایشان را برای افزایش قد امتحان کنید!!

هورمون رشد چیست؟

کمبود هورمون رشد به موارد اختلال در ساخت، آزادسازی پاسخ، به هورمون رشد گفته می‌شود. این کمبود ممکن است ژنتیکی، خانوادگی یا اکتسابی به صورت منفرد، یا همراه با کمبود سایر هورمون‌ها وجود داشته باشد.

آیا کوتاهی قد معیار دارد؟

کوتاهی قد ممکن است به علت ژنتیک، سندروم‌ها، تاخیر رشد داخل رحمی، تاخیر رشد سرشتی، بیماری‌های غددی، اختلالات تغذیه و متابولیک، بیماری‌های دستگاه‌های مختلف مانند: بیماری قلبی، ریوی، کلیوی، خونی، بیماری استخوانی، سرطان‌ها و مشکلات روحی، محرومیت و یا غفلت  والدین و یا مصرف برخی از داروها باشد.

کوتاهی قد به قد کمتر از ۲ انحراف معیار از میانگین قد، برای سن فرد گفته می‌شود. با این تعریف ۳ درصد کودکان دچار کوتاهی قد هستند. به طور عملی قد کمتر از منحنی صدک سوم، در منحنی رشد قد کوتاه خوانده می‌شود.

کسی که برای کوتاهی قد مراجعه می‌کند، باید شرح حال اطلاعات مرتبط با بارداری و زایمان، قد و وزن زمان تولد، سابقه بیماری‌های همراه، سابقه تغذیه‌ای، سابقه مصرف دارو و شرار خانوادگی، را توجه و بررسی کرد.

در بررسی وضعیت حال این افراد اندازه‌گیری دقیق وزن، قد، اندکس توده بدن، بررسی وضعیت بلوغ، معاینه عصبی از جمله بررسی میدان بینایی چشم و معاینه ته چشم و توجه به بیماری زمینه‌ای را مد نظر قرار داد.

تغییرات نرمال وزن و قد چگونه است؟

میزان تقریبی افزایش وزن و قد، دور سر و کالری روزانه مورد نیاز کودکان سالم از زمان تولد تا سن قبل از ورود به مدرسه، متفاوت است.

اندازه‌گیری‌های زمان تولد در یک نوزاد ترم سالم نشان دهنده تاثیر محیط داخل رحم بر روی جنین است. اندازه‌های کودک در سن ۲ سالگی با میانگین قد والدین تطابق دارد.

• اگر کودکی در موقع تولد وزنش ۳/۵ کیلو باشد، در یک سالگی ۱۰ کیلو، در ۵ سالگی ۲۰ کیلو و در ۱۰ سالگی ۳۰ کیلو می‌باشد.
• اگر قد نوزاد در زمان تولد۵۰ سانتی متر باشد، در ۱ سالگی ۷۵ سانتی متر، در ۳ سالگی ۹۵ سانتی متر و در ۴ سالگی ۱۰۰ سانتی متر یا ۱ متر می‌باشد.
• دور سر در ۳ ماه اول ماهانه ۲ سانتیمتر، از ۳ ماه تا ۶ ماه ماهانه ۱ سانتی متر و  بعد از آن تا یک سالگی ۰/۵ سانتی متر می‌باشد. 

آیا بیماری در رشد قد تاثیر دارد؟

از عوارض بعضی بیماری‌ها، نسبت وزن به قد زیاد می‌شود. مثل کم کاری تیروئید، سندروم کوشینگ و کمبود هورمون رشد.

برخی دیگر از بیماری‌ها نسبت وزن به قد طبیعی یا کاهش پیدا می‌کند. مثل محرومیت‌های عاطفی، مثلا: بچه‌هایی که دچار مشکلات خانواده هستند، یا کودکانی که در پرورشگاه‌ها بزرگ می‌شوند. کودکانی که دچار بیماری مزمن کلیوی، بیماری التهابی روده، سوء جذب، تغذیه، سوء تغذیه، بیماری مزمن قلبی یا ریوی هستند.

• در کودکان با کم کاری مادرزادی هیپوفیز، قد و وزن زمان تولد طبیعی است. 
• در موارد نقص در تشکیل غده هیپوفیز و یا هیپوتالاموس علائمی مثل آپنه، سیانوز، افتادن قند با، یا بدون تشنج، کوچکی اندام تناسلی خارجی در پسران و زردی طولانی در دوره نوزادی، ممکن است دیده شود.

این بیماران گاهی کمبود هورمون رشد، با کم کاری غدد فوق کلیوی و غده تیروئید همراه است. با افزایش سن، علائم مربوط به اختلال رشد و تکامل، به تدریج از یک تا سه سالگی به بعد نمایان می‌شود. این علائم شامل کوتاهی قد با اندامهای  متناسب برای قد، دست و پاهای کوچک، تغییرات جمجمه صورت، صورت گرد، صورت کوتاه و پهن، برجستگی پیشانی، فرو رفتیگی پل بینی، بینی کوچک، بیرون زدگی نسبی چشم‌ها، تاخیر در تکامل فک‌ها  و دندان‌ها، اندام‌های تناسلی کوچکتر از سن و کاهش علامت‌دار قند خون در ۱۰ تا ۱۵ درصد از بیماران می‌باشد.

• کودکانی با کم کاری اکتسابی غده هیپوفیز، تظاهراتی مانند کوتاهی قد، کم کاری غده فوق کلیوی دارند که به صورت کاهش وزن و بی‌حالی ظاهر می‌شود. کم کاری غده تیروئید که به صورت کاهش فعالیت های ذهنی دیده می‌شود. آتروفی غدد تناسلی در دختران  که باعث تاخیر در عادت ماهانه و پسرفت علائم بلوغ شده و دیابت شیرین و کمبود قند ظاهر می‌شود.

کوتاهی قد ناشی از ژن خانوادگی قابل جبران است؟!

در کودکان با نوع دیگری از کوتاهی قد مواجه هستیم که ناشی از تاخیر رشد سرشتی قد و وزن می‌باشد. رشد قد این کودکان از زمان تولد تا حدود ۴ الی ۱۲ ماهگی طبیعی بوده ولی بعد از آن افت پیدا می‌کند. اغلب سابقه خانوادگی در این بیماران وجود دارد. این کودکان در نهایت قد طبیعی را به دست می‌آورند. ثبت سرمی یا آزمایش IGF1  برای سن تقویمی کم است، ولی در دامنه طبیعی قرار دارد. اگر از این کودکان رادیوگرافی مچ دست بگیریم تغییر در سطح استخوانی را نشان می‌دهد. 

چه آزمایش‌هایی برای تشخیص قد، انجام می‌شود؟

 برای سنجش کوتاهی قد، آزمایش‌هایی لازم است. یکی از این آزمایش‌ها CBC می‌باشد، که در آن کم خونی، کمبود سلول‌های سفید یا افزایش آن، یا کمبود پلاکت خون را نشان می‎دهد. که نتیجه هر کدام از این‌ها ما را  به سمت بیماری خاصی رهنمون می‌کند، تا با درمان آن بیماری بتوانیم کوتاهی قد را درمان کنیم.

آزمایشگاه پاتوبیولوژی ظفر

بزرگترین و مجهزترین آزمایشگاه فوق تخصصی کودکان؛ ارائه‌دهنده‌ی خدمات کلینیکال، پاتولوژی، سیتولوژی و مولکولار

ESR ،CRP، کشت ادرار و آزمایش آنالیز ادرار، آزمایش‌های متابولیک، شامل پنل متابولیک، مثل  قند، الکترولیت مثل سدیم _ پتاسیم، کلسیم _ فسفر، منیزیوم، آنزیم‌های کبدی،بیو اِن، کراتینینی، اندازه گیری PH و بی‌کربنات سرم که اصطلاحا به آن BBG گفته می‌شود.

کلسیم، فسفر، آلکالین فستافاز، سطح ویتامین D، آلبومین، سطح فولاد، آزمایش‌های سِلیاک مثل آنتی اِندومِزیال، آنتی بادی، سطح IGA، اندازه گیری PH ادرار، انجام کاریو تایپ، اندازه گیری هورمون‌های رشد IGF1 و IGFBP3، اندازه گیری سطح تیروکسین یا T4 ،TSH، پرولاکتین، تشخیص سن استخوانی را به ما کمک می‌کند.

آیا اندازه گیری هورمون رشد برای سنجش قد نیاز است؟

از آنجایی که ترشح هورمون رشد در طول شبانه‌روز با نوسانات زیادی همراه است، این هورمون نیمه عمر کوتاهی در خون دارد. حدوداً ۱۹ دقیقه زمان، برای بررسی کفایت تولید و ترشح هورمون رشد وجود دارد. به همین علت گرفتن تنها یک نمونه خون به صورت تصادفی برای سنجش هورمون رشد، معمولا از دقت پایینی برخوردار می‌باشد. 

هورمون رشد را اندازه می‌گیریم؛

• اگر علتی برای کوتاهی قد پیدا نشود
• اگر کوتاهی قد خیلی شدید باشد
• سرعت رشد قد خیلی پایین باشد
• رشد قدی متفاوت از میزان پیش‌بینی شده  بر اساس  میانگین قد والدین باشد

برای بررسی وضعیت ترشح هورمون رشد، باید از یکی از آزمایشات بیماریابی، تحرُکی و فیزیولوژیکی استفاده کرد. اندازه گیری هورمون بعد از ورزش، بعد از دادن داروهای گلوکاگون یا کلونیدین به فرد، صورت گیرد. کلونیدین داروی بسیار خوبی است، که بعد از آن می‌توان هورمون رشد را اندازه‌گیری کرد. مصرف آن به میزان ۴ ماکرو به نسبت هر کیلو از وزن بدن کافی می‌باشد.

تزریق هورمون رشد چه هنگام شروع و چه وقت قطع می‌شود؟

اگر در آزمایشات هورمون رشد پایین باشد، از معدود مواردی است که معمولا تزریق هورمون رشد نوترکیب، توصیه می‌شود. این تزریق به صورت زیر جلدی در ناحیه شکم، به صورت گردشی در نقاط مختلف، صورت می‌گیرد. بیشترین پاسخ معمولا در سال اول بعد از آغاز درمان است. آنهایی که کمبود میزان هورمون رشد دارند، ۳/۵ تا ۴ سانتیمتر در سال به قدشان اضافه می‌شود. این میزان رشد در طی سال اول به ۸ تا ۱۱ سانتیمتر می‌رسد.

در صورت افت سرعت رشد، یا عدم همکاری بیمار و والدین در مصرف منظم دارو، وجود بیماری زمینه‌ای یا همراه مثل کم کاری تیروئید و یا پیدایش آنتی بادی‌های ضد هورمون رشد، نیاز به تجویز مقدار بیشتری از دارو می‌باشد.

معیارهای قطع درمان این است که کودک رشد کند ولی سرعت رشد او خیلی بالا نرود. سن استخوانی پسرها بیشتر از ۱۴ سال و در دخترها بیشتر از ۱۶ سال باشد.

باید بدانیم که هر جایی نمی‌توانیم هورمون رشد را تزریق کنیم

باید در آزمایش اختصاصی دیده شود که هورمون رشد در کودک پایین است

از مهمترین موارد تاثیر گذار در رشد قد کودکان، تغذیه و ورزش‌های کششی مثل والیبال و بسکتبال، در بچه‌های عادی و بدون هیچ مشکل زمینه‌ای می‌باشد

داروی جدیدی به نام آرژنین، برای رشد قد در مرحله بررسی است و فقط برای کودکان بالای ۴ سال تجویز می‌شود